SMOLJANA U KNJIZI PETRA RAĐENOVIĆA

“BJELAJSKO POLJE I BRAVSKO” PETRA RAĐENOVIĆA

Antropogeografska ispitivanja
SKA, Srpski etnografski zbornik ,Naselja i poreklo stanovništva 
Knjiga 20 ,Beograd 1925.

                                 SMOLJANA  (1 dio)                                       

GRANICE,POLOŽAJ I TIP

Smoljana je veliko,protegnuto selo.
Od sjevera i istoka opasano je planinom.To su izbočine Grmeča.Donji iščlanjeni i ogoljeni dio njegova tijela bliži je pogledu i pokazuje veću raznovrsnost oblika.Gornji ,šumoviti dijelovi,gledano izdaleka sliče dugom jedinstvenom crnom zidu prošaranom mjestimice golim bjelim stijenama.
Tu se niže jedno za drugim:Omar,Dronjkuša,Ilina greda,Javornajča ,Tivsovac i malo podalje u zaleđu Crni Vrh (Goli Grmeč 1604 m),najveći vis Grmečki.Prema zapadu i jugu selo je otvoreno,gleda nesmetano u polje.
Kuće su smještene po sjevernoj i istočnoj ivici polja,negdje sasvi pri dnu plećina,negdje uzdignute malo uz padine njihove.Jedan dio naselja uspeo se na hrbat obla brijega Ogumaču.Poveliki jugoistočni odsjek sela uzdiže se na povelikom tavanu („Tavani“) koji postepeno prelazi u visoku planinu.Na zapadnoj strani polja nema kuća nikako.
Selo je vrlo „rastržno“ .Između najkrajnjih kuća ima dobra dva sata hoda.Kuće se uglavnom okupljaju u nešto pogušćim porodičnim grupicama ili nizovima .
U selu se razlikuje nekoliko dijelova:Okruglica,Čatrnja,Ogumača ,(Srednja) Smoljana,Polje ,Tavani.
Do pred stotinu godina bio je veliki dio današnjeg sela pod šumom.Otada pa do danas zatrvena je šuma sasvim na Okruglici,na Ogumači i na Tavanima.
Privreda i saobraćaj.

Njive:Polje,Luke,Ogumača,Tavani,Uvale.
-Livade:Razboj,Šobatovac,Polje,Tavan,Okruglica.Stanovi i nasloni se nalaze: na Ogumači tri,u Polju pet-šest,pod Matjevačom četiri.
-Pašnjaci:Grmeč,Vrščić,Glavica.
-Drva: i za gorivo i za građu dovoze se iz Grmeča .Loži se i smrčevina.
Vode.

Rijeka(Smoljana) izvire ispod Mlinske Grede .Postaje iz desetak vrela .Za vrijeme suše otiče samo 300 metara.Za povodnjeva teče oko tri kilometra .Dopire do velikog Ponora u polju i tu ponire.Kad se ponor začepi poplavi voda livadu oko ponora u površini oko tri-četiri kosca.Ta poplava potraje 10-15 dana.Ponavlja se redovno gotovo svakog proljeća i jeseni .Polovina vode iz izvora Rijeke odvedena je vodovodom u Petrovac .Dve su česme ostavljene u selu na zgodnim mjestima .

-Izvor Sjerovac izbija niže crkve .Ponire nakon 50 metara toka –

-Manji su izvori:Bunar Kecmanski,Šerbulina Vodica,Dekovac(na Tavanima) .
-U planini: Ilina voda,Potok,Ponijeri.
-Na rijeci ima dvanaest malih mlinova ,koji melju s jeseni ,preko zime i do neko doba s proljeća.Preko ljeta leže.Tada se melje u Petrovcu ,Ključu i Manastiru.
Putevi vežu pojedine skupove kuća .Na nekoliko mjesta uspinju se uz planinu .Kolni put ide preko polja ,prolazi kroz Grla i slazi u Petrovac .Tuda je proveden i vodovod.
Groblja ima više:

Na Tavanu,kod Jeličića ,kod crkve,u Srednjoj Smoljani,u Čatrnji ,na Ogumači.Više izvora Sjerovac bilo je staro groblje ,pa zamjenjeno novim kod crkve.
Starine.

Smoljana je puna vidljivih tragova nekadašnjeg ljudskog prebivanja.Što se ne može okom vidjeti,nadopunjuje se mnogobrojnim pričama i predanjima ,iskićeno dakako tvorevinama narodne mašte.Sve od najvišeg Grmečeva vrha do poslednje gromile u polju pokušao je narodni duh da na svoj način objasni.Ta narodna kazivanja vežu se ponajviše za doba „Ugra“.
U selu ima nekoliko gradina :na Đelinom vrhu (1002 m) ;više kuća Grbića;kod Brankovića stana ;na Risovači;kod crkve;Kod kuća Latinovića ima grobnica ,presvođenih sedrom po narodnom sudu iz vremena „Ugra“ .Kod kuće Daljevića nađeni su temelji slični temeljima crkvice. Tu je jedan Inđić našao neku ispisanu ploču,a dodaje se u pričanju da je našao i pare.Odmah se potom razboli i brzo umre .Ona mu ploča bi usađena više glave, na grobu.Dolazio poslije neki od arheologa i ,iskopao ondje još staklenu čašu ,uzeo onu ploču sa groba Inđićeva i odnio sve u Sarajevo u muzej.Tu je ploču opisao i protumačio u Glasniku Zem.Muzeja 1894.str.351.-2 dr.Karlo Pač.Ploča potiče iz kasnog doba Rimskog carstva.Pisana je latinski ,na njoj je ispisan grobni natpis..-Godine 1896.iskopano je u Smoljani više bronzanih predmeta ,te je 41 komad poslan u muzej u Sarajevu .-Na zemljištu jednog Kecmana nalazi se staro groblje sa ravnim grobovima iz predistorijskog doba .I otalen su iskopani neki predmeti i poslani u muzej .(Glasnik Zem.muzeja 1902.str239-240)