| |
|
------------------------------------------------
|
Zahvaljujemo se Milji Mrđi na iscrpnom opisu nekadašnjeg uzgoja i obrade lana i konoplje koji su služili za tkanje.
|
------------------------------------------------
|
|
| Keten ili lan |
| (lat. Linum-usitatissimum) |
| - od sijanja do same prerade i upotrebe u tkanju |
|
Keten ili lan se sijao isto k'o žito, oralo se konjima i drvenim plugom, nasijavalo iz bisaga i onda drljalo drvenom drljačom sa klinovima. Nasijavalo se gusto da dobro rodi. Sjeme je bilo žuto, «živo» bježalo iz ruke kako su ljudi govorili.
|
|
|
|
|
|
Keten naraste do pola metra k'o žito otprilike, cvjeta plavim cvjetovima, a kad cvjetovi otpadnu i sazore ostanu čahure u kojima ostaje sjeme.
|
|
|
|
|
Sve se čupa iz zemlje s korjenom. Ostavi se da se osuši, pa se onda ispod stavi neki prostirač (i to najčešće od ketena ili konoplje- tad nije bilo vještačkih materijala, najlona i ostalog) i «izlupa» se najčešće drvenom prakljačom koja je služila pri pranju veša i onda se previje na vjetru da se oslobodi od prljavštine i tako ostane sjeme za dogodine. Sjeme je služilo i kao lijek, kad se neko posiječe ili drukčije povrijedi rana se «naparavala» na ketenovom sjemenu.
To bi bio prvi dio posla sad se pristupalo obradi ketena da bi se mogo upotrebljavati.
|
|
|
|
|
|
Slama koja je ostajala poslije skidanja sjemena se prostirala po zemlji da se «urosi» (gdje je bilo neke vode, potoka ili izvora stavljalo se u vodu da se pokiseli) prevrtalo se više puta i stajalo je tako oko 15 dana. Onda se pokupi i suši. Pravili su se nekakvi svežnjevi koji su se zvali ručice i sušilo se iznad vatre na dimu. Onda se nabijalo na «stupu « posebnu spravu koja je skidala tu slamu okolo i ostajalo samo vlakno koje se nalazilo unutra te slame. Dvije žene su radile na toj stupi i poslije te obrade ostajalo je samo čisto vlakno dužine oko 20-30 cm.
|
|
|
|
|
| Onda se to «češljalo» na jari, posebnoj spravi koja je bila najsličnija kartama –gargašama kojima se češljala vuna, na toj jari je ostajao lošiji dio koji se smota u kudjelju i kasnije se prede za potku za tkanje. Ljepši dio ostaje u rukama i zavezivo se u neke male zavežljaje da se ne mrsi i preli su se ti mali zavežljaji na preslici. Kad se oprede i jedan i drugi dio se moto u motovila, nešto što se kod vune zvalo kančeli ovdje kod ketena se zvalo motovila. Onda su se ta motovila kuvala u lugu u velikim kantama na verigama, i kad se dobro otkuva pere se najčešće na potoku ili nekom izvoru šta je ko imao bliže i kad se osuši mota se u klupka. Onda se pristupa tkanju na drvenim tarama. Kad se otka platno mota se u trube i stavlja u vodu i vadi se više puta i ponovo suši i uranja da «izbjeli» na suncu. Tako se radi 5-6 dana dok ne bude skroz bijelo. Onda se kroji i šiju se ljepse stvari gaće i košulje moglo bi se reći veš. I konac za šivenje se preo od ketena. Sve se ovo moralo završiti do maja, kad je kod nas otprilike počinjalo pravo proljeće, i onda bi se čeljad oblačila u novi veš ili kako se govorilo rubine. |
|
|
|
|
| Konoplja |
| (lat. Cannabis sativa) |
|
| Sijala se slično k'o keten, ali na većoj površini i na boljim mjestima, valjda zato sto se dobijalo više prediva. Izrastala je više od ketena čak do 1,5 metar visine. Prvo su se čupale neke žute koje nisu imale sjeme i sa njima se radilo isto otprilike kao sa ketenom. Ove druge su se čupale malo kasnije i njima su se sjekli oni korjenovi iz zemlje da budu kraće i ljepše. Plastile su se u plastove tu na njivi da se «ugore», i onda su se isto otresale sa prakljačom da spadne sjeme. Poslije se uglavnom ponavljao isti postupak kao kod ketena kiseljenje, stupa, jara.... |
|
|
|
|
|
Platno je bilo grublje od onog ketenovog i služilo je za plate, pokrivače, ponjave i ostalo.
Koristilo se i za odjeću za oblačenje, a zato što se više prediva dobijalo više se koristila od ketena u domaćinstvu.
Od konoplje su se pravile strože u koje se trpala slama i služilo je kao dušek, pa onda plate za prostiranje na krevete i ponjave koje su se stavljale ispod biljca da je ljepše jer su biljci bili prilicno grubi. Od konoplje su se, mada je moglo i od ketena, pravile «aljinice» koje su služile za povijanje djece kad se rode i bile su neka vrsta pelena, a kad se djete rodi u kolijevku se stavi slama i onda dijete povijeno u te aljinice stavi na slamu pa sve prolazi u slamu kroz aljinice i djete je uglavnom suvo, pa bi se moglo reći da su to bili i prvi «pampersi». Od vune su se tkali povoji, neka vrsta «kanapa» kojima se pričvršćivala aljinica da ne spada.
Od konoplje su se pravile i priuze za krave i konopci za vezanje samara, koji su se upotrebljavali kad se nosila voda u vučijama i bremama ili «breme» drva na samaru na konjima ili na magaradima. Za to pravljenje konopaca trebalo je posebno umijeće. Moj đed Đurko znao je «sukati» konopac. Imao je neke tri kuke slične ključu za čupanje sijena i trebalo mu je još dvoje – troje da drži, a on suče.
Od konoplje su se mogle tkati i vreće, mada su se češće tkale od vune i isto su imale petlje i uzicu pričvšćenu za kraj, pa kad su se unutra trpali «kumpjeri», «petljalo se na petlje», a kad je bilo žito, vezalo se «ispod ruke». |
|
|
|
|
| Tkanje i tkani proizvodi: |
|
Za tkanje je služila naprava koja se zvala tara ili razboj, a tkalo se vunom, lanom, pamukom i drugim materijama posebno češljanim, pa onda zajedno upredenim u niti ili jednostavno svako predivo za sebe.
|
|
|
|
|
| Za tkanje vunom moralo se prvo doći do vune i obraditi je. Naravno ovce su se morale najprije ošišati, pa vuna oprati, češljati ručno i razvlačiti gargašama. Pravile su se potom kuđelje koje su se prele preslicom da bi se tek tako dobilo pletivo u klupcima ili kančelima spremno za tkanje ili ručno pletenje. Predivo koje je bilo namjenjeno da se farba bilo bi motano u kančele. |
| Tkale su se razne stvari: biljci, torbe uprtače, zobnice, bisage, krpare, pokrivači, plate, odjeća za svakodnevnu upotrebu, narodna nošnja ... |
|
Biljac je debeli, šareni pokrivač od vune. Služio je naročito zimi kad je vrlo hladno za pokrivanje, a mogao se baciti i na pod pa se po njemu hodalo ili djeca igrala da im bude toplije. Biljac kad se otka je bio grub pa bi slijedilo valjanje da se omekša. To se radilo u specijalno za tu svrhu napravljenim vodenim stupama (danas recimo još uvijek postoji u Martin Brodu gdje je dolazio narod iz okolnih mjesta i cijele Petrovačko-Bihaćko-Drvarske regije), a bilo je i kod Ključa na Sani. Stupa izvuče vlas, pa budu topliji i nježniji, ljepši za pokrivanje.
|
|
|
|
|
|
Vrste biljaca :
KICENI - Prilikom tkanja sjeklo se predivo na komade 20-30 cm i vezalo se za osnovu, otka se normalno 5-6 redova pa se veže kiće da to prekrije i opet tako. Kiće se farbalo najčešće u crveno, plavo, žuto i crno i slagale se kocke prilikom tkanja. Kićeni, a i svi drugi uglavnom, biljci su se tkali u komadima i poslije spajali, a znalo se to spojiti da se ne zna gdje je spoj. I kićeni su se mogli nositi na valjanje da budu ljepši ali rjeđe je to rađeno.
PUPATI - Slični kao kićeni, samo što se predivo nije sjeklo na kratke komade nego se provlačilo cijelo pa je kiće bilo kraće.
|
|
|
|
|
| Zobnica je jedna vrsta tkane torbe koja se stavljala konju pod njušku da zoblje. |
Torba uprtača je bila torba koja je išla na leđa. Služila je za razne svrhe u svakodnevnom životu seljaka (za nositi ručak na njivu recimo), ali i za djecu da u njoj nose stvari u školu.
|
|
|
|
|
|
|
| Vreće su ručno tkane od ovčije vune. Na vrhu za zatvaranje su imale petlje i dugu uzicu da bi se mogla zavezati da ne poispada tek pokupljeni krompir, kukuruz, žito, ... |
| Bisage su se tkale od vune i služile za nasijavanje žita. Najsličnije su «torbi uprtašici» izgledale su kao dvije sastavljene torbe i natrpale bi se žita i prebacile preko ramena i onda je čovjek išao polako i ravnomjerno razbacivao žito po njivi - nasijavao, uzimajuci malo iz jedne bisage pa onda zamjenjivao i uzimao iz druge da bi mu bile u ravnoteži. |
|
I ovo je priča objavljena na sajtu www.grmec.com prije prilično godina ...
|
|
